ΟΔΗΓΟΣ ΧΛΩΡΙΔΑΣ
ΟΡΟΥΣ ΚΥΛΛΗΝΗ
Εισαγωγή στις οικοσυστημικές υπηρεσίες
Με τον όρο Οικοσυστημικές Υπηρεσίες (Ecosystem Services – ES) αναφερόμαστε:
α) «στα οφέλη που οι άνθρωποι καρπώνονται από τη φύση» ή
β) «στις πτυχές των οικοσυστημάτων που χρησιμοποιούνται ενεργά ή παθητικά για την επίτευξη της ανθρώπινης ευημερίας», ή
γ) «στη συμβολή των «οικοσυστημάτων» στα «οφέλη» που αποκτώνται κατά την άσκηση οικονομικής, κοινωνικής, πολιτιστικής και άλλης ανθρώπινης δραστηριότητας.
Σύμφωνα με έναν πιο πρόσφατο ορισμό, οι οικοσυστημικές υπηρεσίες είναι «η συμβολή των δομών και των λειτουργιών των οικοσυστημάτων στη διατήρηση και βελτίωση της ποιότητας ζωής του ανθρώπου» (Burkhard & Maes 2017). Οι έννοιες «οικοσυστημικά αγαθά και υπηρεσίες», «τελικές υπηρεσίες οικοσυστήματος» και «συνεισφορές της φύσης στον άνθρωπο» θεωρούνται συνώνυμες με τις Οικοσυστημικές Υπηρεσίες στο πλαίσιο της Χαρτογράφησης και Αξιολόγησης των Οικοσυστημάτων και Υπηρεσιών τους (MAES).
Όλες οι οικοσυστημικές υπηρεσίες παράγονται, υποστηρίζονται και διασφαλίζονται από την ποικιλομορφία και τη λειτουργικότητα των οικοσυστημάτων. Οι ανθρωπογενείς πιέσεις από τη μια πλευρά οδηγούν σε αλλαγές του οικοσυστήματος (π.χ. με την αλλαγή του εδάφους, την κλιματική αλλαγή), και από την άλλη ο ίδιος ο άνθρωπος παρέχει στα οικοσυστήματα σημαντικές πρόσθετες εισροές (όπως λιπάσματα, ενέργεια, καλλιέργεια ή γνώση για τη βελτίωσή τους) υποβοηθώντας έτσι και υποστηρίζοντας την παροχή οικοσυστημικών υπηρεσιών (Burkhard et al. 2012a, 2014). Πολλές είναι πλέον οι δημοσιεύσεις που αναδεικνύουν και προτείνουν τις οικοσυστημικές υπηρεσίες ως μία νέα και δυνητικά ισχυρή ιδέα για την καθοδήγηση της αειφόρου ανάπτυξης, καθώς και της ανάπτυξης δίκαιων στρατηγικών και πολιτικών αποφάσεων για τη διαχείριση των φυσικών πόρων (π.χ. Costanza & Folke 1997, MA 2005, ΜüΙler et al. 2010, TEEB 2010, Abson et al. 2014).
Οικοσυστημικές υπηρεσίες στα βουνά
Τα ορεινά οικοσυστήματα συνεισφέρουν ένα ευρύ φάσμα ωφελειών στην ανθρώπινη ευημερία, μέσω των υπηρεσιών τους που διακρίνονται σε α) προμηθευτικές, β) ρυθμιστικές και διατήρησης, γ) πολιτιστικές υπηρεσίες. Για τους σκοπούς της παρούσας γενικής αξιολόγησης, δίνεται αδρή περιγραφή των τριών βασικών κατηγοριών ορεινών οικοσυστημικών υπηρεσιών:
- Προμηθευτικές Υπηρεσίες: φυσικοί πόροι που ωφελούν κυρίως τους πληθυσμούς των πεδινών περιοχών (πόσιμο και αρδευτικό νερό, ξυλεία, κ.ά.) και την παραγωγή των οικοσυστημάτων (γεωργική παραγωγή για την τοπική διαβίωση και τις εξαγωγές- φαρμακευτικά προϊόντα και φαρμακευτικά φυτά- και μη ξυλώδη δασικά προϊόντα),
- Ρυθμιστικές και υπηρεσίες διατήρησης: διατήρηση βιοποικιλότητας, προστασία των λεκανών απορροής και πρόληψη κινδύνων, διαμόρφωση/ρύθμιση του κλίματος, μετανάστευση ειδών (εμπόδια/διαδρομές μεταφοράς), γονιμότητα του εδάφους, έδαφος ως δεξαμενή αποθήκευσης για το νερό και τον άνθρακα, κ.ά.,
- Πολιτιστικές υπηρεσίες: πνευματικός ρόλος των βουνών, βιοποικιλότητα, αναψυχή, πολιτιστική και εθνολογική ποικιλομορφία.
Κάθε μία από τις οικοσυστημικές υπηρεσίες των βουνών (ορέων), συμβάλει σημαντικά στις οικονομίες των πεδινών και των ορεινών περιοχών. Τα όρη διαδραματίζουν βασικό ρόλο στον κύκλο του νερού, με ανατροφοδότηση σε περιφερειακή κλίμα διαμορφώνοντας το καθεστώς απορροής. Η φυσική βλάστηση των βουνών και τα εδάφη διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη μείωση ή στον μετριασμό των κινδύνων από φυσικές καταστροφές.
Τα ορεινά δάση, για παράδειγμα, προστατεύουν από χιονοστιβάδες και καταπτώσεις βράχων, η ικανότητα συγκράτησης νερού μειώνει τη μέγιστη ροή των υδατορευμάτων, ενώ αποτελούν και μια σημαντική δεξαμενή άνθρακα, παρέχοντας ξυλεία για καυσόξυλα και μη ξυλώδη προϊόντα, περιλαμβανόμενων των θηραμάτων και των φαρμακευτικών φυτών.
Τα βουνά χρησιμοποιούνται επίσης για βόσκηση και γεωργία για τα απαραίτητα μέσα διαβίωσης. Τα ορεινά οικοσυστήματα είναι σημαντικά για την παγκόσμια βιοποικιλότητα, και επιπλέον έχουν εγγενή πνευματική και αισθητική αξία (Bernbaum 1998, Daniggelis 1997).
Χαρτογράφηση οικοσυστημικών υπηρεσιών
Τα περισσότερα από τα χαρακτηριστικά των δεδομένων του δικτύου Natura 2000 αφορούν ή συνδέονται άμεσα με οικολογικές και χωρικές πληροφορίες για την κάλυψη- και τις χρήσεις- γης. Τα δεδομένα παρέχουν ακριβείς πληροφορίες σε εθνική κλίμακα, οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση των Προμηθευτικών και των Ρυθμιστικών-Διατήρησης Οικοσυστημικών Υπηρεσιών. Με βάση αυτά τα δεδομένα και με τη χρήση της κρίσης εμπειρογνωμόνων- συγγραφέων (Kokkoris et al. 2018) για την αξιολόγηση της παροχής των τύπων οικοτόπων, όσον αφορά τις Προμηθευτικές Υπηρεσίες και τις Ρυθμιστικές-Διατήρησης Οικοσυστημικές Υπηρεσίες στις ορεινές περιοχές του δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα, δημιουργήσαμε έναν πίνακα αξιολόγησης για την παροχή Οικοσυστημικών Υπηρεσιών από κάθε τύπο οικοτόπου.
Μέσα στη συγκεκριμένη μήτρα αξιολόγησης, κάθε κελί που σχετίζεται με μια Οικοσυστημική Υπηρεσία συμπληρώνεται με ένα βαθμό και ένα χρώμα που αντιπροσωπεύει την ποιότητα των διαθέσιμων δεδομένων στα οποία βασιστήκαμε (βαθμός βεβαιότητας). Αυτή η αξιολόγηση της ποιότητας των δεδομένων βασίστηκε στην κρίση των εμπειρογνωμόνων σχετικά με τις διαθέσιμες πληροφορίες που σχετίζονται με
(α) την έκταση,
(β) την ποιότητα του τύπου οικοτόπου,
(γ) τα αβιοτικά χαρακτηριστικά,
(δ) τη βιοποικιλότητα,
(ε) τις λειτουργίες του οικοσυστήματος,
(στ) τα βιο-φυσικά και
(ζ) τα κοινωνικο-οικονομικά δεδομένα
που προέρχονται από το σύνολο δεδομένων των πρωτοκόλλων παρακολούθησης και χαρτογράφησης πεδίου του δικτύου Natura 2000. Με τη χρήση χωρικής ανάλυσης, οι πληροφορίες αυτές αντιστοιχήθηκαν με τα σχετικά χωρικά δεδομένα για τους τύπους οικοτόπων (διανυσματικά πολύγωνα) και προέκυψαν θεματικοί χάρτες που αναπαριστούν την αξιολόγηση και τη χωρική κατανομή των Προμηθευτικών και Ρυθμιστικών-Διατήρησης Οικοσυστημικών Υπηρεσιών.
Τοπική προσέγγιση: Προμηθευτικές υπηρεσίες και υπηρεσίες
ρύθμισης-διατήρησης στο όρος Κυλλήνη
Η προσέγγιση αυτή εφαρμόστηκε για τη χαρτογράφηση των Οικοσυστημικών Υπηρεσιών στην κλίμακα του όρους Κυλλήνη και περιλαμβάνει ένα ευρύτερο φάσμα δεδομένων, τα οποία αποδόθηκαν σε ακριβή, γεω-αναφερμένους δείκτες Οικοσυστημικών Υπηρεσιών για το συγκεκριμένο επίπεδο ανάλυσης (Χάρτης 1, 2).
Στην Ελλάδα, οι περισσότερες μελέτες σε τόπους του δικτύου Natura 2000 βασίζονται σε δημοσιευμένα δεδομένα από προηγούμενες αξιολογήσεις στο πλαίσιο αναφορών παρακολούθησης ή σε ειδικές περιβαλλοντικές μελέτες. Για τον προσδιορισμό των παρεχόμενων Οικοσυστημικών Υπηρεσιών χρησιμοποιήθηκαν τρεις τύποι δευτερογενών δεικτών:
(1) δείκτες που σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά της προστατευόμενης περιοχής και αντιστοιχούν στη δυνητική προσφορά Οικοσυστημικών Υπηρεσιών (που προέρχονται από τα σύνολα δεδομένων του δικτύου Natura 2000, π.χ. δασική έκταση ανά περιοχή, οικότοποι προτεραιότητας ανά περιοχή, είδη χλωρίδας της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ ανά περιοχή),
(2) δείκτες που περιγράφουν τα κοινωνικο-οικολογικά χαρακτηριστικά της προστατευόμενης περιοχής, που αντιστοιχούν στη δυνητική κοινωνική ζήτηση για Οικοσυστημικών Υπηρεσιών (π.χ. π.χ. περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, ελεγχόμενες περιοχές θήρας),
(3) δείκτες που περιγράφουν υποδομές και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, που αντιστοιχούν στην ανθρωπογενή συμβολή στην προσφορά Οικοσυστημικών Υπηρεσιών (π.χ. αριθμός αρχαιολογικών περιοχών ανά προστατευόμενη περιοχή, αριθμός οικισμών που χαρακτηρίζονται ως παραδοσιακοί ανά περιοχή).
Ο προσδιορισμός, η επιλογή και η ποσοτικοποίηση των κατάλληλων δεικτών και δεδομένων για την ποσοτικοποίηση του ευρέος φάσματος των Οικοσυστημικών Υπηρεσιών είναι ζωτικής σημασίας για αξιόπιστες αξιολογήσεις των Οικοσυστημικών Υπηρεσιών (Wallace 2007, Egoh et al. 2012, Seppelt et al. 2012, Burkhard et al. 2012a, Maes et al. 2014). Για να ληφθούν υπόψη αυτά τα ζητήματα στην παρούσα μελέτη, η επιλογή των δεικτών και η αξιολόγησή τους βασίστηκε σε ακριβή δεδομένα εθνικής κλίμακας (χαρτογράφηση τύπων οικοτόπων του δικτύου Natura 2000) (Dafis et al. 1996, 2001) και σε μια πρόσφατη δεξαμενή περισσότερων από 5200 πρωτοκόλλων επιτόπιας παρακολούθησης που ελήφθησαν δειγματοληπτικά στις ορεινές περιοχές του δικτύου Natura 2000 (Ελληνικό Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας 2016a, 2016b).
Συνδυάζοντας τα παραπάνω χαρακτηριστικά για κάθε περιοχή, δημιουργήθηκε ένας πίνακας αξιολόγησης που παρέχει την αντιστοίχιση κάθε περιοχής Natura 2000 με τους δευτερογενείς δείκτες που βαθμολογούνται (1) χρησιμοποιώντας τις διαθέσιμες πληροφορίες αριθμητικών/ποσοτικών δεδομένων (2) εφαρμόζοντας μια στάθμιση κατά την κρίση ειδικών για την τυποποίηση μεταξύ διαφορετικών μονάδων δεδομένων, και (3) απόδοση των διαθέσιμων δεδομένων σε βαθμολογία σε κλίμακα αξιολόγησης “0 έως 3”. Οι τιμές βαθμολογίας στον πίνακα έχουν ως εξής για κάθε κατηγορία Οικοσυστημικών Υπηρεσιών (Χάρτης 1, Χάρτης 2) 0 = δεν υπάρχει, 1 = πολύ χαμηλή, 2 = χαμηλή, 3= μέτρια, 4 = υψηλή, 5 = πολύ υψηλή.
Για κάθε περιοχή Natura 2000, υπολογίστηκε μια συνολική τιμή Οικοσυστημικών Υπηρεσιών ως εξής: (1) αθροίζοντας τη σταθμισμένη βαθμολογία των δευτερευόντων δεικτών κάθε περιοχής και (2) δημιουργώντας μια κατάταξη μεταξύ των μελετημένων περιοχών με βάση τη συνολική βαθμολογία τους σε παρεχόμενες Οικοσυστημικές Υπηρεσίες. Παρουσιάσαμε χωρικά τη συνολική βαθμολογία Οικοσυστημικών Υπηρεσιών κάθε περιοχής, συνδεδεμένη με τα σχετικά χωρικά δεδομένα Natura 2000 (διανυσματικά πολύγωνα προστατευόμενων περιοχών). Ως εκ τούτου, οι περιοχές που μελετήθηκαν διαχωρίστηκαν σε “θερμές” (υψηλές συνολικές βαθμολογίες) και “ψυχρές” (χαμηλές συνολικές βαθμολογίες) περιοχές παροχής Οικοσυστημικών Υπηρεσιών (Χάρτης 3).
Όπως παρατηρούμε στον Χάρτη 3, το όρος Κυλλήνη, είναι στην ομάδα περιοχών με Υψηλή βαθμολογία σε επίπεδο συνολικής Παροχής Οικοσυστημικών Υπηρεσιών, αν και δεν περιλαμβάνεται στις κορυφαίες 7 περιοχές του δικτύου Natura 2000, με πολύ υψηλή βαθμολογία ως προς τις παρεχόμενες Οικοσυστημικές Υπηρεσίες.
To cite this article: Ioannis P. Kokkoris, Evangelia G. Drakou, Joachim Maes & Panayotis Dimopoulos (2018). Ecosystem services supply in protected mountains of Greece: setting the baseline for conservation management. International Journal of Biodiversity Science, Ecosystem Services & Management, 14:1.45-59, DOI: https//doi.org/10.1080/21513732.2017.1415974